Ánh sáng và bóng đổ trong không gian công cộng không chỉ giúp chúng ta nhìn rõ mọi thứ mà còn ảnh hưởng đến cảm xúc và sức khỏe mỗi người. Theo triết lý phương Đông, ánh sáng mang năng lượng dương – tươi sáng, tích cực; còn bóng đổ mang năng lượng âm – nhẹ nhàng, trầm lắng. Khi hai yếu tố này kết hợp hài hòa, không gian trở nên dễ chịu hơn, giúp con người cảm thấy cân bằng và thư thái hơn trong cuộc sống hằng ngày.
Dù là đi dạo trong công viên, ngồi chờ ở nhà ga hay tham gia các hoạt động ngoài trời, chúng ta đều có thể cảm nhận được sự chuyển động của ánh sáng và bóng đổ – như một dòng chảy nhịp nhàng giữa sáng và tối, giữa động và tĩnh – giúp tâm trí dịu lại và cơ thể thấy dễ chịu hơn.
Ánh sáng và bóng đổ – ngôn ngữ hình khối của kiến trúc
Không gian kiến trúc sống động khi ánh sáng chiếu vào, tạo nên những mảng sáng lung linh và những vệt bóng đổ sâu lắng. Ánh sáng mạnh mang tính “dương”, giúp con người cảm nhận chiều không gian rõ ràng, khơi gợi vẻ tươi mới, tự tin; bóng đổ lại gợi tính “âm”, đem đến sự êm ả, tĩnh tại và chiều sâu thị giác. Khi hai yếu tố này đối thoại, không gian trở nên giàu cảm xúc, thu hút bước chân và khơi gợi sự tò mò khám phá.
Khi thiết kế, kiến trúc sư có thể tận dụng hướng chiếu sáng tự nhiên để tạo nên những patterns (họa tiết) bóng đổ thay đổi theo giờ, theo mùa. Hàng lam, khung cửa, trụ cột hay tán cây xanh đều trở thành “bộ lọc” ánh sáng, vừa giảm chói, vừa tạo nên nhịp điệu không gian mềm mại.
Âm dương trong ánh sáng – khoa học phương Đông kết hợp với khoa học hiện đại
Theo triết lý Âm Dương, vạn vật đều chuyển hóa dựa trên sự tương tác của hai cực đối lập nhưng bổ sung cho nhau. Ánh sáng sớm mai, mềm mại và ấm áp, mang “dương” nhẹ nhàng khơi dậy sự sống; bóng đêm, êm đềm và tĩnh lặng, là “âm” bảo vệ giấc ngủ và sự nghỉ ngơi.
Trong y học phương Đông, việc cân bằng âm-dương giúp duy trì khí huyết lưu thông, tăng cường miễn dịch và ổn định tinh thần. Ánh sáng với thành phần xanh (blue light) kích thích não bộ, nâng cao mức serotonin – nội tiết tố hạnh phúc – vào ban ngày, trong khi bóng đổ sâu góp phần thúc đẩy melatonin – hormone điều hoà giấc ngủ – khi đêm xuống. Khi thiết kế không gian công cộng, kết hợp ánh sáng nhân tạo và tự nhiên phù hợp chu kỳ sinh học giúp cân bằng âm dương, từ đó hỗ trợ sức khỏe thể chất và tinh thần.
Tác động tích cực đến sức khỏe thể chất
Khi cơ thể tiếp xúc với ánh sáng nhẹ nhàng đủ cường độ, quá trình tổng hợp vitamin D dưới da được kích hoạt, góp phần tăng cường xương khớp và hệ miễn dịch. Bóng đổ tản mát, trải đều, tránh những điểm chói gắt gây mỏi mắt và căng thẳng cơ mắt. Đôi mắt có khoảng không “nghỉ” trong vùng bóng mờ, giảm áp lực điều tiết, giúp thị lực được bảo vệ lâu dài.
Sự thay đổi liên tục của ánh sáng và bóng đổ theo giờ trong ngày cũng giữ cho nhịp tim, huyết áp ổn định. Ánh sáng tự nhiên cường độ vừa phải vào buổi sáng giúp cơ thể tỉnh táo, vận động linh hoạt; bóng đổ dài và dịu về chiều tạo cảm giác thư giãn, chuẩn bị cho giai đoạn nghỉ ngơi.
Tác động tích cực đến sức khỏe tâm lý
Không gian chan hòa ánh sáng “dương” khiến con người cảm thấy ấm áp, lạc quan, dễ giao tiếp, kích thích hứng khởi khi gặp gỡ bạn bè hay đồng nghiệp. Bóng đổ “âm” lại mang đến sự tĩnh tại, khoảng không cho sự tĩnh tâm, khuyến khích mọi người dừng chân, trò chuyện nhẹ nhàng hay ngồi thiền giữa không gian xanh. Nhờ vậy, các khu vực công cộng trở thành điểm hẹn lý tưởng, khuyến khích tương tác xã hội, giảm căng thẳng cô đơn, thúc đẩy sức khỏe tâm thần.
Triết lý phương Đông cũng nhấn mạnh: khi âm và dương cân bằng, tinh thần minh mẫn mà không xao động, cảm xúc ổn định thay vì dao động theo ánh sáng quá chói hoặc bóng tối tuyệt đối. Khoa học hiện đại chứng minh rằng không gian thiết kế dựa trên nguyên lý này giúp giảm nguy cơ rối loạn cảm xúc theo mùa, cải thiện chất lượng giấc ngủ và nâng cao năng suất làm việc.
Nguyên tắc thiết kế ánh sáng – bóng đổ hài hòa âm dương
- Ứng dụng cấu trúc dẫn sáng tự nhiên như giếng trời, ô cửa cao rộng, nhưng kết hợp lam chắn hoặc tán cây để kiểm soát cường độ, tạo vệt bóng mềm mại.
- Trong các khu vực chức năng khác biệt, điều chỉnh nhiệt độ màu: ánh sáng ban ngày (trung tính–lạnh nhẹ) tăng dương, hỗ trợ tập trung; ánh sáng buổi chiều–tối (ấm) tăng âm, tạo cảm giác thư giãn.
- Sử dụng đèn LED thông minh với khả năng thay đổi độ rọi và nhiệt độ màu tự động, kết hợp cảm biến ánh sáng ban ngày để duy trì sự biến đổi mượt mà giữa sáng và tối, tránh ngắt quãng đột ngột.
- Tận dụng vật liệu phản chiếu và hấp thụ sáng: bề mặt sàn, tường nên có độ phản xạ vừa phải để phân tán ánh sáng đồng đều, hạn chế vùng bóng quá sâu hoặc điểm chói gắt.
Ví dụ thực tiễn
Nhà thờ Ánh Sáng – Tadao Ando (Nhật Bản)
Nhà thờ này không cần nhiều trang trí hay màu sắc. Tất cả chỉ là những mảng tường bê tông xám và một khe sáng hình chữ thập. Khi ánh sáng từ bên ngoài rọi vào, không gian tối bên trong bỗng trở nên sống động.
Cảm giác ngồi trong nhà thờ giống như đang ngồi yên giữa một thế giới tĩnh lặng, chỉ có ánh sáng lên tiếng. Sự tương phản giữa sáng và tối làm cho tâm trí dịu lại, giúp con người trở về bên trong chính mình. Đây là một ví dụ rất rõ về sự hài hòa giữa ánh sáng – bóng đổ, giữa dương và âm, khiến ta cảm thấy nhẹ nhàng và bình an.
Suối khoáng nóng Therme Vals – Peter Zumthor (Thụy Sĩ)
Công trình này giống như một hang đá ẩn mình trong núi. Ánh sáng không được chiếu thẳng, mà được dẫn vào nhẹ nhàng qua những khe nhỏ trên mái. Điều đó tạo nên những vùng sáng mờ ảo, vừa đủ để nhìn thấy, nhưng không chói.
Ở đây, con người được thả mình trong làn nước ấm, giữa đá và ánh sáng dịu. Không gian tối giúp cơ thể thư giãn sâu hơn, tâm trí cũng trở nên bình tĩnh. Đây không chỉ là nơi tắm khoáng, mà giống như một nơi để chữa lành cả thể chất lẫn tinh thần.
Nhà trà Sunny Hills – Kengo Kuma (Tokyo, Nhật Bản)
Ngôi nhà này được bao quanh bằng những thanh gỗ đan chéo theo kiểu truyền thống Nhật Bản. Ánh sáng mặt trời len lỏi qua các khe gỗ, tạo nên những đốm sáng nhỏ, lung linh như khi ta ngồi dưới bóng cây.
Bên trong nhà, mọi thứ đều bằng gỗ, ánh sáng nhẹ, ấm áp. Cảm giác giống như trở về quê nhà, vừa thân quen, vừa gần gũi. Kiến trúc ở đây không phô trương, nhưng khiến người ta cảm thấy dễ chịu và muốn dừng lại thật lâu.
Hướng đi tương lai
Không gian công cộng thế hệ mới cần hướng đến “kiến trúc sinh học” – không chỉ là hình khối và công năng, mà còn là nhịp điệu ánh sáng-bóng đổ hài hoà âm-dương, hỗ trợ chu trình sinh học của con người. Việc ứng dụng cảm biến sức khỏe, trí tuệ nhân tạo để tự điều chỉnh ánh sáng theo từng nhóm người (trẻ em, người lớn tuổi) hay thời điểm khác nhau trong ngày sẽ là bước tiến quan trọng.
Trong những bước tiếp theo của kiến trúc công cộng, ánh sáng không chỉ đơn thuần chiếu rọi mà còn là công cụ giao tiếp vô hình với cơ thể và tâm hồn con người. Khi biết lắng nghe và kết hợp hài hoà ánh sáng và bóng đổ theo nguyên lý âm-dương, chúng ta sẽ tạo ra những không gian sống động, lành mạnh và đầy cảm xúc, mở rộng giới hạn của thiết kế kiến trúc vì sức khỏe cộng đồng.
